Ajzen, Albarracín, Banaji, Greenwald en Petty ontvangen de prestigieuze prijs voor hun grensverleggend onderzoek

Tijdens de zeventiende editie van de BBVA Foundation Fronteras del Conocimiento Awards zijn vijf toonaangevende psychologen bekroond voor hun onschatbare bijdragen aan de sociale psychologie: Icek Ajzen, Dolores Albarracín, Mahzarin Banaji, Anthony Greenwald en Richard Petty. De prijs benadrukt, zoals gebruikelijk bij de BBVA Foundation, het belang van toepasbaarheid. Sociale psychologie is tenslotte onmisbaar in beleid, gezondheidszorg, communicatie en educatie – ook hier in Nederland, waar wetenschappelijke inzichten vaak direct vertaald worden naar concrete actie.

De manier waarop mensen attitudes vormen – dus hoe wij positieve of negatieve oordelen ontwikkelen die ons gedrag sturen – is uitgegroeid tot een centraal thema in de sociale psychologie. Het baanbrekende werk van de winnaars werpt een nieuw licht op hoe deze opvattingen ontstaan én kunnen veranderen, bijvoorbeeld via overtuiging of communicatie. In een tijdperk van polarisatie, vooroordelen en desinformatie meer dan ooit relevant!

Icek Ajzen introduceerde de Theory of Planned Behavior, een model dat verklaart hoe gedrag voortkomt uit intentie. Volgens zijn theorie draait het om drie krachten: je houding tegenover het gedrag, de sociale normen die je ervaart en de mate van controle die je voelt. Dit model helpt wetenschappers en beleidsmakers – van GGD tot het ministerie van OCW – om gedrag rondom thema’s als vaccinatiebereidheid, OV-gebruik of schoolkeuze beter te begrijpen en te beïnvloeden.

Richard Petty transformeerde met zijn Elaboration Likelihood Model onze kijk op beïnvloeding. Simpel gezegd: verandering in houding vindt plaats via de “centrale route” (argumenten grondig overdenken) of de “perifere route” (beslissen op basis van oppervlakkige signalen, zoals uitstraling of autoriteit). Petty benadrukt dat wie goed nadenkt over informatie, vaker duurzame veranderingen doormaakt – met meer impact op daadwerkelijk gedrag.

Dolores Albarracín onderzoekt hoe de theorie over attitudes werkt in echte situaties, vooral op het gebied van gezondheidscampagnes en communicatie. Denk aan de strijd tegen nepnieuws of het bevorderen van stoppen met roken. Met haar werk maakt ze duidelijk welke argumenten écht overtuigen en hoe je misvattingen doelgericht kunt vervangen door goed onderbouwde informatie. Haar benadering is niet alleen wetenschappelijk, maar ook gericht op ethiek en maatschappelijk rendement.

Banaji en Greenwald bewezen dat vele van onze oordelen en keuzes niet rationeel, maar grotendeels onbewust tot stand komen. Dankzij hun ontwikkeling van de Impliciete Associatie Test (IAT) kunnen vooroordelen over bijvoorbeeld gender of etniciteit nu meetbaar worden gemaakt – óók in Nederland veelbesproken in het onderwijs en op de arbeidsmarkt. Deze inzichten veranderen hoe we kijken naar discriminatie, en geven handvatten om beleid effectiever én eerlijker te maken, van universiteiten tot rechtbanken.

Het samenspel van deze vijf experts heeft gezorgd voor concrete oplossingen: we kunnen menselijk gedrag inmiddels niet alleen verklaren, maar ook betrouwbaar voorspellen en zelfs positief sturen. Dat is waar sociale psychologie zich wereldwijd – én bij de UvA, VU en Radboud Universiteit – in 2025 steeds meer op richt.

Tegelijkertijd ligt de kracht van deze onderzoekers in hun maatschappelijke betrokkenheid. Hun werk laat zien: sterke theorie is pas waardevol als ze bijdraagt aan een rechtvaardigere, beter functionerende samenleving. In een wereld vol fakenews en groeiende tegenstelling maakt toegepast sociaal onderzoek écht het verschil, van het Haagse Binnenhof tot je lokale GGD.

Laat je niet misleiden:

• Het woord “overtuiging” ligt gevoelig en lijkt soms op “manipulatie”. Toch is er een cruciaal verschil: sociale psychologie biedt tools die óf kunnen misbruikt worden, óf juist voor eerlijke, transparante communicatie zorgen. Het is aan de samenleving – wetgevers, scholen, en media – om deze kracht in te zetten voor menselijk welzijn zónder de individuele vrijheid te beknotten.

Referenties (MLA):

• “Premio Fronteras del Conocimiento XVII Edición Ciencias Sociales a Ajzen, Albarracín, Banaji, Greenwald, Petty: Teoría de Actitudes.” Premios Fronteras del Conocimiento, 11 Mar. 2025, https://www.premiosfronterasdelconocimiento.es/noticias/premio-fronteras-del-conocimiento-xvii-edicion-ciencias-sociales-a-ajzen-albarracin-banaji-greenwald-petty-teoria-de-actitudes/. Geraadpleegd op 11 mrt. 2025.