In De brug waar de vlinders wonen verweeft de Spaanse neurowetenschapper Nazareth Castellanos de nieuwste inzichten over de hersenen en ons vermogen tot herstel. Daarbij speelt – misschien verrassend – de ademhaling een centrale rol.

• Wist u dat uw ademhaling net zo uniek is als uw vingerafdruk? Wat zegt dat over uw welzijn?
• Waarom en hoe u bewuster zou moeten leren ademen

Ademhaling: een onderschatte sleutel tot het brein

Santiago Ramón y Cajal, Nobelprijswinnaar en pionier in de neurobiologie, noemde de neuronen eens “de elegante, mysterieuze vlinders van de ziel”. Nog altijd zoekt de wetenschap naar de diepere betekenis van hun werking. In haar boek De brug waar de vlinders wonen doet Castellanos precies dat: ze onderzoekt de directe link tussen de manier waarop wij ademen en de vitaliteit van onze hersenen.

Ademhalen is bijzonder onder onze levensfuncties: u kunt het bewust beïnvloeden. U kunt uw hartslag niet sturen of uw lever van opdracht voorzien, maar wél kiezen hoe u ademt. Toch laten de meesten van ons het automatisch verlopen, zonder erbij stil te staan. Volgens recente wetenschappelijke onderzoeken is dat zonde: onze ademhaling beïnvloedt op allerlei manieren de hersenactiviteit. Het ritme en de diepte van onze ademhaling zijn direct verbonden met hoe onze neuronen vuren, welke hersengolven actief zijn en zelfs onze cognitieve vaardigheden. Toch worstelt deze kennis nog met een zweem van ‘alternatief’ denken in de gezondheidszorg.

De wetenschap van ademhalen

“Ja, ik snap de scepsis rondom deze inzichten,” vertelt Castellanos in een telefonisch interview. “Medische wetenschap moet natuurlijk waakzaam zijn en zich baseren op gedegen bewijs. Tegelijkertijd zien we nu dat steeds meer studies, hoe voorzichtig ook, de rol van ademhaling in de hersenwerking onderbouwen.”

Dat is geen overbodige luxe: inmiddels erkennen we unaniem dat mentale gezondheid even essentieel is als fysieke gezondheid. Wat blijkt? Er loopt een fascinerende, tweerichtingsbrug tussen beide.

Patronen in ademhaling als spiegel voor mentale gezondheid

“Wanneer iemand mentale klachten heeft, verandert vaak ook het ademhalingspatroon,” aldus Castellanos. “Dit biedt interessante aanknopingspunten: door uw ademhaling te volgen, kunnen wetenschappers veranderingen signaleren die mogelijk duiden op beginnende psychische klachten. Andersom blijkt ademhalingsoefeningen een directe invloed te hebben op klachten als stress en angst.”

Herstel: een leven lang (ver)bouwen

Castellanos haalt in haar boek een symposium aan van de architectuurfaculteit, een mooi metafoor: bouwen aan onszelf gebeurt ons leven lang. “Misschien is het onvermijdelijk: als mensen leren we continu bij en vaak gaat dat gepaard met moeilijke momenten. Uit onderzoek blijkt dat 70% van de mensen een ingrijpende gebeurtenis meemaakt. Ook in Nederland en België. Stel je voor wat dat betekent wereldwijd.”

Is verbinding tussen mensen ook een brug?

Zijn er ook ‘bruggen’ tussen mensen onderling, beïnvloed door ademhaling en fysiologie? Absoluut, zegt Castellanos. “Bijvoorbeeld tussen (groot)ouders en (klein)kinderen: hun harten kunnen letterlijk synchroniseren, wat een meetbare impact heeft op de mentale ontwikkeling van het kind, maar ook op ouderen. Zo ondersteunen we elkaars brein – dat onderschatten we nog vaak.” De waarde van gemeenschapszin en nabijheid blijkt niet alleen psychisch, maar ook biologisch.

Leven op de automatische piloot

Toch, toegegeven: de meeste volwassenen in de Randstad of elders ademen hun dagen als in een automatisme door. “Studies tonen: we leven almaar meer op de automatische piloot – inclusief onze ademhaling,” zegt Castellanos. “Maar misschien werkt dat patroon voor u niet optimaal. Door bewust te ademen – bijvoorbeeld na het pensioen, als het leven trager wordt – kunt u actief bijdragen aan uw hersengezondheid.”

Meer dan ademhaling alleen: het grote plaatje

Uiteraard is bewuste ademhaling slechts één onderdeel van mentale veerkracht. “Het idee dat alles oplosbaar is met genoeg wilskracht vind ik gevaarlijk,” stelt Castellanos resoluut. “Niet iedereen kan alles overwinnen. Omstandigheden zijn niet altijd maakbaar. Door die druk voelt mislukken als persoonlijke schuld, en dat is onterecht.”

Genetica, omgeving en het onverklaarbare

Erfelijkheid speelt ook mee: veel psychische aandoeningen worden deels via de genen doorgegeven. Ademhalingsoefeningen kunnen helpen, maar zijn natuurlijk geen wondermiddel. “Het is een complex geheel van factoren: wat we kunnen meten, verklaren lang niet alles. Er is altijd méér dat we niet zien of weten.”

Hersenen: slimmer dan we denken

Toch is er goed nieuws. Onze hersenen zijn plastisch – ze blijven zich aanpassen en leren, ook als we volwassen zijn. “Als we de juiste dingen doen, bijvoorbeeld effectieve ademhalingsoefeningen, zien we opvallend snel veranderingen. Het is eigenlijk vreemd hoeveel mensen zo weinig weten over hun eigen lijf. Misschien wordt het tijd dat gezond ademhalen net zo vanzelfsprekend wordt als lezen of fietsen.”

De kracht van overgang en groei

Waarom zouden vlinders op een brug blijven zitten als ze kunnen vliegen? Castellanos’ boek pleit voor zo’n brug – een overgang van ongemak of crisis naar groei. Ademhaling is daarvoor een beschikbaar, krachtig instrument. Misschien is het tijd om die brug bewust over te steken in plaats van onze adem telkens in te houden. U merkt het verschil.