Cognitieve psychologie onthult hoe angst en de drang naar zekerheid het verspreiden van nepnieuws aanjagen. Zeker in onzekere tijden is kritisch denken noodzakelijker dan ooit om de werkelijkheid van fictie te scheiden.

Dit artikel is geschreven kort na de zware stormval die DANA dit jaar in Valencia veroorzaakte en een golf van zowel fysieke en emotionele schade, chaos als misinformatie achterliet.

In tijden van crisis zoeken we massaal naar verklaringen via media en sociale platforms. Maar juist dan duiken er overal fake news op die verwarring zaaien, angst aanwakkeren en het collectief stressgevoel versterken.

Ons brein is briljant, maar houdt van gemak en haat onzekerheid. We zoeken grip en voorspelbaarheid—psychologen noemen dit de ‘behoefte aan sluiting’. Als u de afgelopen dagen in Valencia hebt meegemaakt, herkent u vast gevoelens als onrust en angst. In zware situaties willen we zo snel mogelijk antwoorden, zelfs als die niet uit betrouwbare bronnen komen. Tijdens een crisis delen en geloven we ongecontroleerde berichten sneller dan ooit. Maar waarom zijn we daar zo vatbaar voor?

De cognitieve psychologie probeert deze vraag al jaren te beantwoorden. De kern ligt bij ons gevoel. Nieuws dat direct een sterke emotie losmaakt—of het nu angst, opluchting of verontwaardiging is—vertrouwen we vaker en delen we sneller, ook als het uit vage of anonieme bron komt. Hoe heftiger de emotionele respons, hoe sneller ons kritisch vermogen uitgeschakeld wordt.

Dat heeft alles met onze manier van omgaan met informatie te maken. Volgens de theorie van het ‘dual process’ werken onze hersenen in twee modi: één die snel, automatisch en emotioneel reageert, en één die traag, doordacht en kritisch analyseert. Bij het ontvangen van nieuws springen we eerst op gevoel—de kritische analyse komt alleen als we die stap bewust willen of moeten nemen.

Lui brein, snelle reacties

Maar die tweede stap—het rationeel analyseren—kost tijd en energie, en ons brein vermijdt het liefst extra inspanning. Dus zodra een bericht inspeelt op ons gevoel, blijft het daar vaak bij en slaan we de kritische afweging over.

Bovendien pushen sociale media ons in een razend tempo nieuwe updates en berichten in, waardoor de cocktail van snelle emotionele reacties en virale misleiding compleet is: we geloven en delen sneller, de nuance verdwijnt naar de achtergrond. Tijdens DANA circuleerden er binnen uren al alarmerende cijfers over slachtoffers en vermeende voorspellingen van het KNMI, vaak ongecontroleerd en onjuist. Het gevolg: frustratie, boosheid, en massale verspreiding zonder factcheck.

Bevestigingsdrang en groepsdenken

Wie het met ons eens is, geloven we direct Verder spelen bevestigingsdrang en groepsdenken een grote rol bij irrationele keuzes over informatie. Bij bevestigingsdrang zoeken we informatie die aansluit op onze eigen meningen. Kritisch nadenken over tegengestelde standpunten voelt namelijk ongemakkelijk en vergt hersenwerk dat we liever vermijden.

Op sociale media wordt deze vertekening versterkt door algoritmes die precies laten zien wat we prettig vinden—onze persoonlijke ‘bubbel’, waar tegengeluiden nauwelijks doordringen. Fake news krijgt zo een schijn van geloofwaardigheid doordat het herhaald wordt binnen gelijkgestemden, met als gevolg groepsdenken: we geloven het omdat onze omgeving het deelt.

De impact van groepsdenken tijdens crisis

Groepsdenken is de neiging om beslissingen af te stemmen op de mening van onze eigen groep en heeft een enorme invloed op de verspreiding van nepnieuws. Op platforms als X (het voormalige Twitter), Facebook of WhatsApp ontstaan snel communities rondom thema’s, met grote emotionele wisselwerking en vaak collectieve actie tot gevolg.

Gaat een bericht binnen uw eigen netwerk viraal, dan lijkt het automatisch betrouwbaarder. Zeker tijdens heftige gebeurtenissen krijgt virale info een extra geloofwaardigheidsstempel puur omdat het ‘iedereen’ bereikt. Kort na DANA vulden sociale feeds zich met video’s, spraakberichten, foto’s en screenshots, dikwijls zonder context of controle. Berichten werden geloofd, puur omdat ze talloze keren gedeeld waren.

Let op uw emotionele reacties

De DANA-crisis toont haarscherp hoe misinformatie ons gevoel en beeld van de werkelijkheid kan beïnvloeden. Dit benadrukt hoe belangrijk het is om kritisch te blijven denken en bronnen te checken. Uw eigen emotionele reactie herkennen op nieuws is vaak al een goede eerste stap: neem afstand, check de bron, voorkom impulsief delen.

Durf uw eigen ideeën en de berichten die u ontvangt ter discussie te stellen, en zoek het hele plaatje voordat u verder verspreidt. Twijfelen mag en kan; soms levert dat juist het beste inzicht op.

Tegelijkertijd zagen we ook de kracht van solidariteit in de regio: vrijwilligers sprongen bij waar nodig, bewoners boden hulp. Kritisch denken en informatie checken is niet alleen een individuele bescherming, maar draagt bij aan een weerbaarder, hechter Nederland.

We kunnen misleiding overwinnen en sterker omgaan met onzekerheid als we een cultuur bouwen van zorgvuldige, gedeelde informatie en elkaar blijven helpen. Zoals de Amerikaanse schrijver David Foster Wallace schreef: het gaat erom de waarheid niet te verliezen in de dagelijkse ruis.

Maria Fernandez-López, onderzoeker cognitieve wetenschap aan de Universiteit van Valencia.

Dit artikel verscheen oorspronkelijk bij The Conversation.