Wist u dat bijna alleen mensen én hun naaste apenfamilie echt kussen?

We denken vaak dat kussen universeel is, maar niets is minder waar. Kusgewoontes verschillen enorm van land tot land, zelfs in Europa zelf. In Nederland begroeten we vrienden meestal met drie kussen op de wang, terwijl één knuffel in Vlaanderen volstaat en in Frankrijk twee kussen heel normaal zijn. In Rusland spreekt een zoen op de lippen boekdelen over onderling vertrouwen – en vindt die meestal tussen naaste familieleden plaats.

Op reis naar Oman? Houd dan rekening met de lokale etiquette: daar volgt op een ferme handdruk tussen heren soms een snelle kus op de neus. Het lijkt misschien vreemd, maar juist zulke culturele verschillen maken de wereld kleurrijk.

Al in het oude Rome werd onderscheid gemaakt in soorten kussen en hun betekenis: een osculum (vriendschappelijke kus op de wang), een basium (kus op de lippen, zonder seksuele lading) en het savium (de passievolle kus). Het taalgebruik weerspiegelde de rijkdom aan kus-gewoontes – en hun sociale ondertoon.

Door de eeuwen heen kregen kussen een symbolische rol. Van het omslagpunt tijdens een bruiloft tot de nieuwjaarskus onder de maretak of het traditionele gelukszoentje op verjaardagen: kussen verbinden, markeren en bevestigen menselijke relaties.

Waarom zijn we eigenlijk gaan kussen? Die vraag is nu, in 2025, nog steeds voer voor discussie. Een kus is niet zomaar een affectieve handeling – de intentie en betekenis verschillen per tijd, plaats en context. Elke cultuur legt zijn eigen regels op over wie mag kussen, waar en hoe dat precies gebeurt.

Waar komt de kus vandaan?

Wetenschappers hebben meerdere theorieën voorgesteld. Sommige zien de oorsprong in zorgzaam gedrag: denk aan moeders die hun kind zogen of baby’s voeden met voorgekauwd voedsel – een vanzelfsprekende traditie toen een blender nog ondenkbaar was. Anderen benadrukken dat kussen misschien een manier was om genetische compatibiliteit te testen; een subtiele “snuffel” naar de gezondheid en weerstand van een partner.

Maar recente inzichten uit Warwick University wijzen op een nieuwe hypothese: de menselijke kus zou haar oorsprong hebben in het verzorgingsgedrag bij mensapen. In 2024 publiceerde een team onder leiding van Adriano Lameira het idee van de “last groomer’s kiss”.

Gedrag dat écht op het menselijke kussen lijkt, vinden we in het dierenrijk vooral bij onze nagenoeg genetische buren: chimpansees en bonobo’s. Andere dieren aaien, likken of wrijven wel, maar écht kussen blijft zeldzaam. Bonobo’s en chimpansees daarentegen tonen regelmatig zoenend gedrag.

Van vlooiensessies tot liefkozingen

Lameira en collega’s analyseerden verschillende oude hypothesen, op zoek naar evolutionaire roots van dit intieme gedrag. Bij apen is verzorging (grooming) dé manier om sociale banden te smeden en onderhouden. Denk aan rustig vlooien in een groep, soms urenlang.

Volgens deze theorie, wanneer mensen evolueerden en steeds minder lichaamsbeharing kregen, werden de vlooiensessies korter en minder noodzakelijk. Maar het sociale effect bleef. Het finale gebaar tijdens zo’n verzorgingssessie was bij apen: lippen tuiten en zachtjes zuigen om ongemakken of parasieten te verwijderen. En hoewel de hygiënische noodzaak daarvan wegviel, bleef het gebaar bestaan in de vorm van een kus.

Deze “last groomer’s kiss” – zoals door de onderzoekers benoemd – lijkt qua vorm én sociale context sterk op onze moderne kus. Het diende oorspronkelijk als bevestiging van sociale banden, en die functie behouden we vandaag de dag nog steeds, van een vleugje tederheid tot het sealen van belangrijke rituelen.

Niet overal een kus-cultuur

Vergelijken we primatengedrag en menselijke gebruiken, dan wordt duidelijk: kussen is geen universele taal. Sommige primaten, zoals kapucijnaapjes, tonen hun affectie door vingers in elkaars ogen of neus te steken! Geen Nederlandse gewoonte, maar binnen hun sociale systeem lijkt dat te werken.

Wetenschappelijk onderzoek uit 2015 telde beschreven kussen-gewoontes in ruim 168 culturen wereldwijd: slechts 46% bleek het romantische kussen te kennen. Vooral jagers-verzamelaars inheems volkeren bleken kussen vreemd te vinden, of juist onhygiënisch.

Kussen in Nederland: traditie met een twist

Dus de volgende keer als u iemand begroet met drie kussen op de wang, besef dan: u bent onderdeel van een wonderlijke evolutie – een gebaar dat ooit begon als een praktisch reinigingsritueel, en langzamerhand uitgroeide tot hét symbool van vertrouwen en verbondenheid. Wie weet waar de kus zich komende decennia nóg verder naartoe zal ontwikkelen. Eén ding staat vast: een beetje regionale flair maakt ieder gebaar bijzonder.

Praktisch advies: check bij een bezoek elders altijd even de lokale etiquette rondom kussen. En voor u haastig drie kussen uitdeelt: niet iedereen verwacht ze, zelfs niet in Nederland!